نشست «عصرانه داغ سلامت» :نظام سلامت و تفکر سیستمی
چهل و پنجمین نشست از سلسله نشستهای عصرانه داغ سلامت که از ماه پیش اختصاص به «تفکر سیستمی در نظام سلامت» پیدا کرده است با عنوان «مبانی مفهومی پویاییشناسی سیستمها»، روز دوشنبه ۲۶ آبانماه از ساعت ۱۵ تا ۱۷ با حضور و سخنرانی جناب آقای دکتر علینقی مشایخی در تالار شهید بهشتی (رویش) برگزار شد. در این جلسه ایشان به تبیین مبانی نظری پویاییشناسی سیستمها و ارائه نمونههایی از کاربرد آن در نظام سلامت پرداختند.
دکتر مشایخی در سخنرانی خود بیان کردند که نظام سلامت مجموعهای از اجزا و کنشگران متنوع است که رفتار آنها نه به صورت خطی، بلکه از طریق روابط علت و معلولی متقابل، حلقههای بازخوردی و تأخیرها شکل میگیرد. بنابراین برای فهم پدیدههای پیچیده، رویکرد «کلنگری» و تحلیل ساختارهای بازخوردی ضروری است. ایشان تأکید کردند که گرچه پیشرفت علم غالباً بر پایه تخصصگرایی بوده است، اما درک تغییرات بلندمدت و پیامدهای سیاستها مستلزم مشاهده سیستم در سطح کلان و فهم سازوکارهای پویای آن است.
در ادامه توضیح داده شد که در هر سیستم پیچیده، حلقههای بازخوردیِ تقویتکننده و متعادلکننده رفتار کل سیستم را ایجاد میکنند. وظیفه پویاییشناسی سیستمها شناسایی این حلقهها و نحوه اثرگذاری آنها بر رفتار سیستم در گذر زمان است. ایشان یادآور شدند که بازخورد، چرخهای علّی است که متغیرها را به یکدیگر و مجدداً به خود متصل میکند؛ بهطوری که تغییر یک متغیر نهایتاً به تغییر همان متغیر در آینده منجر میشود.
بهعنوان نمونه، در بیمارستانها نسبت تقاضا به ظرفیت تحت تأثیر کیفیت و قیمت خدمات قرار دارد. افزایش کیفیت و جذابیت خدمات موجب افزایش تقاضا میشود؛ اما افزایش تقاضا نسبت به ظرفیت میتواند به ازدحام، فشار بر کارکنان و در نهایت افت کیفیت بینجامد. این ساختار نمونهای از یک حلقه تقویتکننده اولیه (جذب تقاضا) و یک حلقه متعادلکننده ثانویه (ازدحام و کاهش کیفیت) است که رفتار نوسانی یا نزولی کیفیت را توضیح میدهد.
در مثال دیگری از همهگیری کرونا، نشان داده شد که انتشار ویروس از طریق تماسهای اجتماعی رخ میدهد. افزایش تعداد مبتلایان سبب افزایش مرگومیر میشود و افزایش مرگومیر، حساسیت و ترس جامعه را افزایش میدهد. این امر الگوی رفتاری مردم را تغییر داده و موجب کاهش تماسها و در نتیجه کاهش ابتلا میشود. این ساختار یک حلقه متعادلکننده رفتارمحور را نشان میدهد که روند انتشار بیماری را تحت تأثیر قرار میدهد. در مقابل، هر عاملی که باعث افزایش تماسها شود (مانند بازگشاییهای زودهنگام یا کاهش رعایت مردم) میتواند حلقهای تقویتکننده ایجاد کرده و بیماری را تشدید کند.
ایشان در ادامه توضیح دادند که تحلیل پویای سیستمها نشان میدهد بسیاری از سیاستها، اگرچه در کوتاهمدت مؤثر بهنظر میرسند، اما ممکن است در بلندمدت به پیامدهای ناخواسته منجر شوند. نمونهای از این وضعیت، اتخاذ راهحلهای موقت برای مشکلات مالی سازمانها است؛ مانند قرض گرفتن یا انتقال منابع از بخشهای کمتر دیدهشده. این اقدامات میتوانند مشکل را در لحظه حل کنند اما ساختارهای ریشهای را بدون اصلاح باقی گذاشته و سبب تعمیق آنها میشوند. این الگو در ادبیات پویاییشناسی سیستمها با عنوان «جابجایی بار مسئله» (Shifting the Burden) شناخته میشود.
دکتر مشایخی همچنین به اهمیت توجه به «الگوی موفقیت» در تخصیص منابع اشاره کردند. در بسیاری از سیستمها منابع به بخشی تخصیص مییابند که عملکرد بهتری از خود نشان داده است؛ این امر باعث موفقیت بیشتر آن بخش و جذب دوباره منابع میشود. این ساختار که به «موفقیت برای موفقها» (Success to the Successful) معروف است، میتواند در نظام سلامت باعث تقویت بخشهای درمانی و تضعیف بخشهای پیشگیری شود؛ اتفاقی که در بلندمدت تهدیدی برای سلامت جامعه محسوب میشود.
ایشان در پایان تأکید کردند که پویاییشناسی سیستمها ابزاری برای فهم منطق تغییرات و طراحی سیاستهایی پایدار برای آینده است. بسیاری از مشکلات موجود ناشی از عدم توجه به ساختارهای پنهان سیستم، تأخیرها و نگاه کوتاهمدت است. بنابراین شناخت ساختار سیستم و درک نحوه تعامل اجزا با یکدیگر میتواند زمینهساز طراحی سیاستهای مؤثرتر و آیندهنگر باشد.
در ادامه جلسه، آقایان دکتر لامعی، دکتر پورقادری و دکتر سیبویه بهعنوان اعضای پنل بهصورت مجازی دیدگاههای خود را مطرح کردنوحند. در پایان نیز از کتاب «بازیهای تفکر سیستمی (راهنمای کاربردی برای درک سیستمهای پیچیده)» ترجمه جناب آقای دکتر مجتبی احمدزاده و دکتر علی سیبویه با حضور جناب آقای دکتر علینقی مشایخی رونمایی شد.
